Over begrijpen

In de NRC van 18 juli 2017 twee pagina’s over machinaal vertalen met Googles vertaaldienst, geschreven door Liza van Lonkhuyzen. “Computersystemen vertalen steeds beter, maar de tekst ook echt begrijpen kunnen ze (nog) niet.”

Allereerst de misvatting dat machines iets ook echt moeten begrijpen. Volgens mij moeten machines iets doen, en het begrijpen overlaten aan mensen. Volgens mij kunnen machines helemaal niets begrijpen, alleen maar doen wat slimme programmeurs of grote bergen voorbeelden hun voorschrijven.

En dat heeft consequenties als het om taal gaat. De mening van dichter Willem Kloos (1859-1938) was dat kunst de aller-individueelste expressie van de aller-individueelste emotie moet zijn. Nu kun je discuzeuren of taal wel een kunst is, maar het is duidelijk dat taal een individuele expressie is. Alles wat meer is dan een dienstmededeling of handleiding getuigt van de individualiteit van de schrijver, om het even of die heel knullig of erg hoogdravend is.

Dat is wat taal naar mijn mening interessant maakt om te lezen. Een statistisch gemiddelde van wat veel mensen hebben geschreven zal nauwelijks interessant zijn, omdat de individuele expressie daarin ontbreekt. De vergelijking van een Engelse tekst vertaald door Google Translate en door een menselijke vertaler bij het NRC-artikel, maakt dat duidelijk:

Engels: “The front hall was as long as a parade, as tall as a cathedral.”Google: “De voorzaal was zo lang als een parade, zo lang as een kathedraal.” Mens: “De grote hal was zo lang als een promenade, zo hoog als een kathedraal.” Menselijk begrip maakt een coherent geheel van de menselijke vertaling.

Het grote probleem is namelijk dat taal zeer ambigu is. De Oxford English Dictionary van 1989 gebruikte bijvoorbeeld 60.000 woorden (een stevig boek) om alle betekenissen van het éne woord ‘set’ te definiëren, en het zullen er nu ongetwijfeld nog meer zijn. Schrijvers maken een keuze uit alle woordbetekenissen om een coherent verhaal te schrijven, en geven woorden soms  nieuwe betekenissen om hun begrip te verduidelijken.

Toeval bestaat niet, maar het wilde wel dat Grunberg vandaag in de Volkskrant een Voetnoot schrijft over een schrijfbot voor het automatisch schrijven van Voetnoten. Die is getraind met oude Voetnoten om nieuwe te maken. Die nieuwe bleken op Grunbergs lachspieren te werken. “Zelden heb ik zo gelachen.”

Er is alles voor te zeggen om machines beter te laten functioneren, maar waarom dat goed is, hoeven ze echt niet te begrijpen. Dat kunnen ze ook niet. Alleen mensen kunnen begrijpen! Helaas nog niet allemaal even goed…

Hein van Steenis (20 juli 2017)    Meer op www.vsteenis.nl