Bewustzijn?

Jacob Jolij, hoogleraar in Groningen, heeft een boek geschreven in de lange reeks boeken over het brein – duidelijk een onderwerp dat ons blijft fascineren. Wat is bewustzijn nou eigenlijk? –Een prikkelende zoektocht van  neurobiologie tot parapsychologie. In een vlot geschreven stijl beschrijft hij de ontwikkeling van de ontwikkelingen tot nu toe.

            De Encyclopedia BrittanicaI haalt de definitie van de Engelse filosoof John Locke (1632-1704!) aan: Het bewustzijn is een psychologische toestand die je kunt definiëren als ‘de waarneming van datgene wat omgaat in iemands geest’. Aan het einde van zijn zoektocht concludeert Jolij wel dat bewustzijn ongetwijfeld bestaat, maar dat we op dit moment nog steeds geen idee hebben wat bewustzijn precies is. De ingang ‘bewustzijn’ ontbreekt in de begrippenlijst achterin.

            Hetzelfde geldt voor ons onbewuste, waaraan verder slechts twee pagina’s gewijd zijn (vanwege de verschillende inzichten tussen Freud en Jung over de rol en functie van onbewuste processen in het psychisch functioneren). Dit terwijl “je bewustzijn maar het topje van de ijsberg is als het gaat om je psychisch functioneren (Jolij)”. Zijn deze onbewuste processen nu ook niet begrepen?, vraag ik mij af.

            Curieus: zoveel grote wetenschappers met zoveel moderne hulpbronnen die zich bezig houden met ons brein, zonder echte resultaten over de gedetailleerde werking van onze hersenen, en dat betreffende een fenomeen dat iedereen dagelijks ervaart. Er wordt veel geschreven over wat de kunstmatige intelligentie vermag met de hulp van voetbalvelden vol computers, allemaal bedacht door de menselijke geest. En die geest ontstaat door een klomp weke massa van slechts 1,3 kilo…

            Jolij’s boek geeft een interessante dwarsdoorsnede van een enorme hoeveelheid boeken en ideeën over ons brein’. Het is een welkome aanvulling op de fysische kant van Wij zijn ons brein van Swaab, omdat hier de psychische kant wordt besproken. Bovendien leest het boek als een trein door de spraaktaal waarin het boek geschreven is, waardoor je aan de hand word meegenomen op de zoektocht.

            Het moeilijke probleem in de formulering van David Chalmers staat wél in de begrippenlijst: Waarom bestaat er iets als bewustzijn in een universum van materie en energie? Niet alleen bij mensen, maar in zeker mate bij alle levende wezens. Bewustzijn hoort kennelijk bij het leven, denk ik, en is het essentiële onderscheid met dingen zoals een computer. Het is blijkbaar iets dat nodig is om te overleven, om geen dood ding te worden.

            In een interview met Marjoleine Vos (NRC, 11 november 2020) zegt Jolij: “Als je een computer zou kunnen bouwen die net zo ingewikkeld is als de hersenen,  zou die ook bewustzijn hebben.” Maar, voeg ik daaraan toe, wie zou het programma daarvoor schrijven? Babies leren hun bewustzijn in de loop van vele jaren. Bovendien is voor dit leren een gevoelig lichaam van vlees en bloed noodzakelijk, zoals Hubert L. Dreyfus al opmerkte in What computers still can’t do (1992).

Hein van Steenis (2 december 2020)