Ontstaan van leven

Hoe is het leven van dier en mens ontstaan? Metazoa, een fascinerend boek van Peter Godfrey-Smith, beschrijft hoe het dierenrijk is voortgekomen uit eencelligen in de zee. Hij is bioloog en schrijft vanuit een biologisch perspectief. Het tijdsbestek van deze evolutie van leven en het bewustzijn is onvoorstelbaar groot en omvat duizenden miljoenen jaren.

Sponsen worden van oudsher beschouwd als de belangrijkste aanwijzing voor de allereerste levende dieren in allerlei vormen. Ze hebben een lichaam maar geen zenuwstelsel; het merendeel van de lichaamscellen staan in direct contact met het zeewater dat er doorheen stroomt.

Na sponsen laat Godfrey-Smith zien hoe neteldieren, zoals kwallen en anemonen, zich ontwikkelen met tentakels. Hierin zitten spieren en geleidende draden van een rudimentair zenuwstelstel. Daarna ontwikkelen de dieren een reeks innovaties in het gebruik van spieren en ontstaat een cytoskelet: een netwerk van vezels en buisjes dat het lichaam stevigheid, vorm en beweeglijkheid geeft. 

Dat cytoskelet is het begin van een echt skelet, dat zich in de loop van vele miljoen jaren ontwikkelt. Met dit skelet ontwikkelt zich ook een zenuwstelsel dat de spieren centraal of decentraal kan aansturen. Dankzij een skelet kunnen de spieren meer kracht zetten en ontstaat later de mogelijkheid om op het land te leven. In het zeewater maakt de opwaartse druk het lichaam immers lichter.

Hij schrijft dat veel mensen vliegen en bijen als kleine vliegende robotjes beschouwen, maar dat klopt niet. Robots beschikken op dit moment niet over de ervaring van een levend wezen; mogelijk dat dit in de toekomst wel het geval zal zijn.

AI systemen beschikken (nog niet) over een geest, maar zijn voorgeprogrammeerd. AI programma’s gedragen zich daarom niet als een levend wezen met een geest. Wij kunnen een dierlijke geest niet verwezenlijken in een computer, zegt de bioloog Godfrey-Smith. Mogelijk kan dat in de verre toekomst wel veranderen, voegt hij daaraan toe.

Waaruit bestaat een geest? Aristoteles opperde al het idee dat levende wezens een ´voedzame’ ziel hebben, een stimulans om zichzelf in leven te houden; en dat alleen dieren zo’n gevoelige ziel hebben, oftewel het vermogen om te registreren en te reageren, om zichzelf te kunnen redden. Mensen hebben daarnaast ook nog een ‘rationele’ ziel ontwikkeld, om te kunnen redeneren en beslissingen te nemen.

Het beloofde vervolg van Metazoa gaat over de evolutie van dieren op het land en dat lijkt me nog interessanter dan dit eerste boek. Nog even wachten dus op het vervolg van Metazoa over de evolutie van het menselijke bewustzijn…

Hein van Steenis  (9 februari 2021)